جایگاه القاعده یمن در سیاست‌های منطقه‌ای عربستان و امارت

به گزارش راهبرد معاصر؛ شاخه القاعده در یمن یکی از خطرناک‌ترین گروه های تروریستی در جهان معرفی شده است. برخی اسناد نشان دهنده این است که این گروه تروریستی توسط امارات و عربستان در سال های اخیر حمایت و تقویت شده است. اما دلیل این حمایت ها چه بوده است؟ برای رسیدن به پاسخ این سوال در ابتدا سیر شکل گیری القاعده در یمن را بررسی خواهیم کرد.

سیر شکل‌گیری القاعده در یمن

اگر پایتخت داعش زمانی شهر رقه در سوریه بود اما المکلا یک شهر بندری در جنوب شرقی یمن با 500 هزار نفر جمعیت، مرکز القاعده در یمن است. در واقع تقویت قدرت القاعده در یمن و تسلط بر المکلا یکی از پیامدهای حمله ائتلاف سعودی به یمن است. در حقیقت خلاء سیاسی و امنیتی به دلیل تجاوز عربستان به یمن منجر به گسترش القاعده در استان های جنوبی و در راس آن ها استان نفت خیز شبوه شد. تسلط القاعده بر شهر مکلا در آوریل 2015 یکی از نقاط عطف گسترش نفوذ القاعده در یمن بود در زمانی که القاعده در حال پیاده کردن مدل حکومتی خود در المکلا بود امارات نفوذ خود را در جنوب یمن تقویت کرده و از لحاظ امنیتی بر جنوب یمن مسلط شد. امارات نیروهای مسلحی مانند «قوات النخبة الحضرمیة، قوات الحزام الأمنی، قوات النخبة الشبوانیة» در جنوب یمن تاسیس کرد.

القاعده یمن از شرایط هرج و مرج و جنگی یمن نهایت استفاده را برده و در سال 2011-2012 زنجبار و در سال 2015-2016 المکلا را در دست گرفت. نقشه زیر مناطق تحت تسلط گروه های مختلف را نشان می دهد:

مراحل حضور القاعده در یمن

مرحله اول: طرح اسامه بن لادن اعلام جهاد در جنوب یمن و اقناع اخوانی ها و سلفی ها برای مشارکت در پروژه اش بود. اما وحدت دو یمن در سال 1990 مانع از تحقق این طرح و نقشه شد. در نبرد میان یمن شمالی و جنوبی جوانان یمنی بن لادن مجموعه ای از جوانان یمنی را برای مشارکت در جهاد در یمن آموزش داد. اما علی عبدالله صالح رئیس جمهور وقت یمن توانست با دلجویی از جوانان یمنی آن ها را به سمت خود بکشاند همانطور که طارق الفضلی را به سمت خود کشاند و عضو حزب صالح کرد.

مرحله دوم: این دوران بعد از پایان جنگ بین شمال و جنوب یمن در سال ١٩٩٤ تا سال 2006 ادامه یافت. در این دوران پروژه القاعده در یمن با بازگشت نیروهای به اصطلاح "عرب های افغان" فعال شد و تمرکز بر حمله به آمریکا و نه نظام یمن بود. بن لادن در سال ١٩٩٥ پیامی با عنوان کفار را از جزیره العرب اخراج کنید منتشرکرد. در این پیام وی آمریکا را به عنوان دشمن اصلی القاعده معرفی کرد و تاکید داشت که عربستان توسط نیروهای خارجی پس از جنگ خلیج فارس اشغال شده است.

در سال 1997 ارتش "عدن أبین" توسط ابوالحسن المحضار تاسیس شد. وی اقدام به سربازگیری جوانان و آموزش آن ها با انواع سلاح ها در منطقه المراقشه در استان شبوه و ابین کرد. پس از ربودن ١٦ گردشگر خارجی المحضار دستگیر و در نهایت به اعدام محکوم شد. اعتقاد بر این است که ارتش عدن ابین در بمب‌گذاری ناو یو اس اس کول آمریکا در عدن در سال 2000 مشارکت داشته است. یمن پس از حملات ١١ سپتامبر تبدیل به پناهگاهی امن برای سازمان القاعده شد به ویژه از زمانی که جنگجویان القاعده از افغانستان و عربستان به یمن سفر کردند.

مرحله سوم: این مرحله با فرار ٢٣ نفر از اعضای سازمان القاعده از زندان امنیتی سیاسی در صنعا در سال 2006 شروع شد و با ناصر الوحیشی به عنوان امیر جدید القاعده در یمن بیعت شد و وی به ایجاد پایگاه های نظامی برای آموزش نیرو اقدام کرد. همچنین وی به ارتباط گیری با شعبه های دیگر القاعده در نقاط مختلف جهان اقدام کرد. در نوامبر2008 نفر دوم القاعده یعنی ایمن الظواهری در یک سخنرانی شعبه جدید القاعده در یمن را تایید کرد. در ژانویه 2009 ادغام پایگاه القاعده در یمن و عربستان با عنوان "قاعدة الجهاد فی جزیرة العرب"اعلام شد و این سازمان سه هدفش را برای نبرد جدید اعلام کرد: آمریکا، خاندان حاکم سعودی و علی عبدالله صالح. شاخه جدید القاعده به گسترش نفوذ خود در جامعه یمن اقدام کرد و عملیات هایی را در سه سال (چهار عملیات) انجام داد که بارزترین آن ها حمله به سفارت آمریکا در صنعا در سپتامبر 2008 و ترور فرماندهان امنیتی مهم در مبارزه با تروریسم بود. شاخه القاعده در یمن ساختار خود را با ایجاد کمیته شریعت،گروه سازماندهی و آموزش و گروه تولید کامل کرد. علاوه بر این به ایجاد موسسه رسانه ای با عنوان "الملاحم" اقدام کرد و مجله ای نیز به عنوان "صدى الملاحم"منتشر کرد.

یکی از اقدامات مهم که در این مرحله توسط القاعده یمن انجام شد اقدام به ترور محمد بن نایف ولیعهد سابق عربستان در سال ٢٠٠٨ بود زمانی که وی به عنوان معاون وزیر کشور عربستان در امور امنیتی مشغول کار بود که پرونده القاعده در عربستان از طرف پدر بن نایف به عنوان وزیر کشور به بن نایف سپرده شده بود.

مرحله چهارم: این مرحله، مرحله کنونی القاعده است و القاعده بنابر اعلام خود وارد جنگ بزرگ با قدرت های جهانی شده است. القاعده یمن می گوید که جنگ آن ها به خاطر عقب نشینی آمریکا از یمن در کنار عراق، افغانستان، سوریه و سومالی است. این گروه پس از انقلاب یمن، امارتی در یمن و استان حضرموت تأسیس کرد. تعداد جنگجویان القاعده در یمن بین 6 هزار تا 7 هزار تخمین زده شده است.

ارتباط عربستان و امارات با القاعده

عربستان و امارات به عنوان دو کشور متجاوز به یمن بارها سعی کرده اند که خود را به عنوان دشمن داعش و القاعده در یمن معرفی کنند. اما برخی شواهد نشان دهنده این است که این دو کشور با القاعده ارتباط داشته و در واقع برای مبارزه با انصارالله یمن با یکدیگر با القاعده همکاری کرده اند.

یورو نیوز در گزارشی اعلام کرد، عربستان و امارات متحده عربی به اعضای گروه القاعده پول می‌داده تا از مناطق تحت کنترلش خارج شود. اما این همکاری تنها به پرداخت پول محدود نشده است. گروه ائتلاف حتی اعضای القاعده را هم جذب کرده است تا علیه حوثی‌ها بجنگند. در بخش دیگری از این گزارش جنجالی همچنین به آگاهی داشتن آمریکا از موضوع توافق میان عربستان و امارات با القاعده اشاره شده است. ظاهرا نیروهای آمریکایی امنیت خروج عناصر مسلح القاعده به همراه سلاح هایی که به دست آورده اند را تأمین کرده اند. طبق این گزارش یک فرمانده نظامی نزدیک به القاعده و معاونش ۱۲ میلیون دلار برای انجام این توافقات پول دریافت کرده اند. همچنین بر اساس توافق میان عربستان و امارات با القاعده پیوستن ۲۵۰ عضو مبارز گروه القاعده به کمربند امنیتی (نیرویی که مورد حمایت امارات است) محقق شده است. همچنین بنابر این گزارش یکی از فرماندهان یمنی که به دلیل ارتباط با القاعده در لیست تروریسم آمریکا قرار دارد از دولت امارات برای نیروهای زیردستش پول دریافت می‌کرده است.

شبکه تلویزیونی «سی‌ان‌ان» آمریکا نیز با انجام تحقیقی، فاش کرد تسلیحات آمریکایی، که واشنگتن آنها را در اختیار ائتلاف سعودی  - اماراتی در یمن می‌گذارد، به دست جنگجویان وابسته به القاعده و دیگر گروه‌های تندرو می‌رسد. در این تحقیق آمده است، عربستان سعودی و همپیمانانش تسلیحات ساخت آمریکا را به القاعده و دیگر گروه‌های تندرو در یمن منتقل می‌کنند. طبق این تحقیق، عربستان و امارات از تسلیحات آمریکایی برای کسب حمایت شبه‌نظامیان یا قبایل یمنی بهره می‌برند. این تحقیق افزود، یکی از مسئولان در وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) خواستار تحقیق درخصوص اقدام عربستان و امارات به انتقال تسلیحات آمریکایی در یمن، شده است. در دسامبر 2018، محققان اعلام کردند که مقادیر زیادی از تسلیحات انگلیسی و آمریکایی در اختیار گروه‌های همپیمان سعودی و امارات در یمن و نیز به دست برخی گروه‌هایی که با القاعده و داعش در ارتباط هستند، قرار گرفته است. روزنامه «گاردین» انگلیس نیز در این مورد اعلام کرد، عربستان و امارات باعث شده‌اند که برخی تسلیحات پیشرفته، که از شرکت‌های اروپایی و آمریکایی خریداری شده‌اند، مانند خودروهای زرهی، سکوهای پرتاب موشک، بمب‌ها و تفنگ‌های پیشرفته به دست شبه‌نظامیان محلی بیفتد. پیش از این نیز خبرگزاری «آسوشیتدپرس» آمریکا گزارش داد که ائتلاف عربی تحت رهبری سعودی، با گروه القاعده در یمن محرمانه توافق کرده، که به‌موجب آن، در مقابل عقب‌نشینی جنگجویان این گروه تروریستی از برخی مناطق این کشور، به آنها اموالی پرداخت می‌شود.

همچنین اسناد دیپلماتیک سفارت قطر در واشنگتن در تاریخ 26 اکتبر 2016، حاکی از حمایت محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و محمد بن زاید ولیعهد امارات از برخی رهبران تروریست های القاعده و داعش در یمن دارد. دو ولیعهد عربستان و امارات از بن سلمان و بن زاید با 'علی ابکر الحسن' و 'عبدالله فیصل الاهدل' از افراد مرتبط با سازمان تروریستی القاعده است، ارتباط مداوم داشته اند. در این اسناد که در آمریکا فاش شده است، جزئیاتی از فعالیت های دو فرمانده سازمان القاعده و همچنین کمک های مالی مستقیم از سوی خالد بن علی بن عبدالله الحمیدان رئیس سازمان اطلاعات عربستان، به علی ابکر برای خرید ملزومات و ارائه آن به اعضای داعش آورده شده است.

چرایی روابط عربستان و امارات با القاعده

مقابله با انصارالله

 شابد بتوان مهمترین هدف ارتباط بین القاعده با عربستان و امارات را مقابله با انصارالله دانست. ائتلاف سعودی به دلیل شکست های میدانی به شدت به سرباز و شبه نظامی برای ادامه نبرد نیازمند است. به همین دلیل مزدورانی از سودان، سنگال و آمریکای لاتین به خدمت عربستان درآمده اند. علاوه بر این، عربستان با    کمک های تسلیحاتی به القاعده در یمن سعی دارد این گروه را در برابر انصارالله تقویت کند. الجزیره به نقل از پایگاه خبری بلومبرگ اعلام کرد که عربستان و امارات برای مقابله با نیروهای جنبش انصارالله یمن از گروه های تکفیری که برخی از آنها با گروه تروریستی القاعده در ارتباطند، کمک می گیرند. این منبع افزود، خروج شهر تعز از محاصره نیروهای انصارالله در سال 2016 نیز با کمک عناصر سلفی انجام شد.

رقابت فکری

 القاعده در یمن از سال 2011 به بعد توانسته است تا نفوذ خود را در مناطق جنوبی یمن گسترش دهد. این گروه تروریستی در کمتر از 8 سال توانسته است اعضای خود را دو برابر کند. علاوه بر این القاعده از نظر فکری زمینه های لازم در بخش های جنوب و مناطق سلفی نشین را برای توسعه نفوذ دارد. به همین دلیل عربستان و امارات به دنبال این هستند تا به نوعی این گروه را به عنوان یکی از رقبای فکری انصارالله یمن تقویت کنند.

امنیت القاعده

سابقه حمایت عربستان از القاعده به پیش از سال 94 و شروع تجاوز ائتلاف سعودی به یمن بر می گردد. در واقع عربستان با حمایت از عناصر القاعده زمینه را برای ورود این افراد به دستگاه های دولتی یمن مهیا می کرد. علت این امر نیز به استفاده ابزاری عربستان از گروه های تروریستی و تندرو در یمن بر می گردد. در شرایط کنونی نیز القاعده امنیت خود را کاملا وابسته به عربستان و امارات می داند. چرا که در برابر همراهی القاعده در نبرد با انصارالله، آمریکا نیز حملات خود را به این گروه تروریستی متوقف کرده است. در واقع یکی از دلایل همکاری عربستان و امارات با القاعده در یمن به نوعی معامله امنیتی بین دو طرف بر می گردد. عربستان بقای القاعده در جنوب یمن را تضمین می کند و القاعده هم نیروهای خود را در اختیار ائتلاف خواهد گذاست. بلومبرگ در این مورد اعلام کرد، در پی جنگ یمن گروه القاعده توانست سلطه خود را بر برخی مناطق دور افتاده در شرق این کشور تقویت کند.

پیوند فکری

القاعده در عربستان سعودی به صورت ریشه‌ای‌ حضور دارد. بسیاری از سران القاعده یا از شهروندان سعودی هستند یا ایدئولوژی جهادی مخصوص به خود را ازعلمای وهابی وام گرفته‌اند. گروه های جهادی در افغانستان و در زمان اشغال شوروی به صورت مداوم و پیوسته از سوی عربستان تغذیه تسلیحاتی و مالی می‌شدند، القاعده نیز در سال 1988 از دل سازمان «مکتب الخدمة» بیرون آمد و در آن دوران رابطه خوبی با عربستان سعودی داشت.

تلاش برای حضور طولانی مدت در یمن

 عربستان و امارات به خوبی می دانند که تلاش این دو کشور برای شکست انصارالله با ناکامی مواجه شده و در نهایت این دو کشور مجبور به ترک یمن خواهند بود. بنابراین ریاض و ابوظبی سعی خواهند کرد تا یک جریان را در یمن تقویت و صاحب نفوذ کنند تا از طرثق آن بتوانند در آینده به اهداف خود در یمن برسند. در شرایط کنونی عربستان و امارات حزب اصلاح و جریان منصورهادی را بسیار تقویت کرده اند اما به نظر می رسد این جریان ها نتوانند در آینده یمن منافع ائتلاف سعودی را برآورده سازند چرا که این جریان ها در قالب دولت آینده یمن نمی تواند صراحتا از منافع کشوری خارجی حکایت کنند. بنابراین القاعده به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای تداوم نفوذ عربستان و امارات در یمن خواهد بود.

نتیجه‌گیری

عربستان و امارات در یمن به دنبال تحقق اهداف متنوعی هستند. امارات سعی کرده با تسلط بر مناطق جنوبی یمن، بنادر این کشور را در اختیار خود بگیرد. عربستان نیز سعی داشته تا از تبدیل شدن یمن به کشوری مستقل که انصارالله نقش اصلی را در آن ایفا خواهد کرد جلوگیری کند. این دو کشور برای تحقق اهداف خود از تمامی شیوه ها از جمله کمک به القاعده در یمن نیز بهره گرفته اند. به نظر می رسد حمایت های عربستان و امارات از القاعده در آینده نیز تداوم داشته باشد اما به دلیل واکنش های جهانی علیه این گروه تروریستی، این دو کشور سعی خواهند کرد از طریق واسطه های خود این جریان را تقویت کنند.